تاریخچه قهوه در ایران و جهان؛ قهوه از کجا آمده است؟
افسانه‌ها از کشف قهوه و شیوه‌های دم کردن این دانه‌های قهوه‌ای رنگ زیبا کم نیست. اما قهوه از کجا آمده است؟ در ادامه با کافی‌یار همراه باشید تا به بررسی تاریخچه قهوه در ایران و جهان بپردازیم.
افسانه اتیوپی
تاریخچه قهوه را می‌توان در زمان‌های باستان و در جنگل‌های قهوه فلات اتیوپی جستجو کرد. گفته می‌شود که کالدی (Kaldi)، چوپان گله بزها، اولین فردی بود که این گیاه پرارزش را کشف کرد.
داستان از آنجا آغاز می‌شود که کالدی می‌فهمد که بزهایی که از یک گیاه خاص با میوه‌هایی شبیه به گیلاس تغذیه کرده‌اند، انرژی بیشتری دارند و شب‌ها هم تمایلی به خوابیدن ندارند. کالدی این موضوع را با رئیس قبیله خود در میان می‌گذارد و او هم یک نوشیدنی با این گیاه درست می‌کند. نوشیدنی‌ای که او را در طول مناجات‌های طولانیِ شب‌ها بیدار و هوشیار نگه می‌داشت. پس از این اتفاق، رئیس قبیله این مسئله را با دیگر راهبان آن منطقه نیز به اشتراک می‌گذارد و رفته‌رفته سروصدای این نوشیدنی در دیگر نقاط اتیوپی نیز می‌پیچد.
طولی نکشید تا خبر این نوشیدنی به شبه‌جزیره عربستان هم رسید و از آنجا به دیگر نقاط دنیا صادر شد.
تاریخچه قهوه و شبه‌جزیره جادویی
قهوه پس از ورود به شبه‌جزیره عربستان رواج بیشتری یافت و تقریبا تمام این شبه‌جزیره را فرا گرفت. قرن ۱۵ میلادی، کشت قهوه در یمن امروزی و عربستان آغاز شد و در قرن ۱۶ میلادی پایش به سرزمین‌های پارس نیز باز شد. کمی بعد شاهد رواج آن در قلمروهای مصریان، سوری‌ها و ترکیه بود. تاریخچه قهوه در ایران را نیز می‌توان در همین دوره جستجو کرد.
در این زمان قهوه نه تنها در خانه‌های مردم ساکن خاورمیانه، بلکه در قهوه‌خانه‌ها نیز مصرف می‌شد و طرفداران بسیاری پیدا کرده بود. از آنجایی که قهوه‌خانه‌ها محلی برای سرگرمی و وقت‌گذراندن مردم بود، قهوه نیز به عضوی جدایی‌ناپذیر از زندگی مردم بدل شده بود.
مردم به قهوه‌خانه‌ها می‌رفتند تا ضمن نوشیدن قهوه به موسیقی مورد علاقه گوش دهند، نمایش‌های مختلف ببینند و بازی‌های رایج آن زمان را انجام دهند. قهوه‌خانه تا جایی پیش رفت که در آن زمان به «مکتب‌خانه عقلا» مشهور شده بود.
هزاران عابد از ملل مختلف برای زیارت خانه خدا به مکه می‌رفتند و رفته‌رفته افسانه‌ها در مورد «شراب عربی» یا همان قهوه امروزی و طعم شگفت‌انگیز آن زبان به زبان بین مردم پخش می‌شد.
قهوه به اروپا می‌رسد
اروپایی‌هایی که به خاور نزدیک سفر می‌کردند، از یک نوشیدنی سیاه و رنگ عجیب می‌نوشتند. در قرن ۱۷ میلادی، قهوه راهش را به اروپا باز کرد و به یک نوشیدنی محبوب در تمام این قاره تبدیل شد.
نکته جالب اینجاست که برخی واکنش‌هایی عجیب به آن نشان می‌دادند و به نوعی با ترس و شک با آن برخورد می‌کردند. این شک و تردید تا جایی پیش رفت که برخی قهوه را با نام «اختراع تلخ شیطان» می‌شناختند. وقتی اولین بار در سال ۱۶۱۵، قهوه به ونیز رسید، روحانیان مسیحی آن را محکوم کردند. رویکردهای ضدونقیص در مورد قهوه به اندازه‌ای بود که از پاپ کلمنت هشتم خواسته شد تا به مسئله ورود کند. او تصمیم گرفت که پیش از اتخاذ هر گونه تصمیمی، ابتدا طعم قهوه را بچشد. طعم این نوشیدنی آنقدر برای پاپ دلچسب بود که آن را تأیید کرد.
علیرغم مخالفت‌های اعضای کلیسا، قهوه‌خانه‌ها در اروپا به‌سرعت به مرکزی برای انجام فعالیت‌های اجتماعی در شهرهای بزرگ کشورهایی مثل انگلستان، امپراطوری اتریش، فرانسه، آلمان و هلند بدل شدند. در انگلستان قهوه‌خانه‌ها را «دانشگاه‌های یک پنی» می‌نامیدند؛ چرا که می‌توانستید با پرداخت یک پنی (واحد خرد پوند)، فنجانی قهوه بخرید و پس از آن با انرژی در بحث‌ها شرکت کنید.
کم‌کم قهوه به نوشیدنی اصلی صبحانه مردم آن زمان تبدیل شد. این در حالی بود که بیشتر مردم آن دوران برای صبحانه آبجو و شراب می‌نوشیدند. آنهایی که قهوه را جایگزین صبحانه الکی خود کرده بودند، متوجه شدند که انرژی و هشیاری بیشتری در طول روز دارند. از سوی دیگر، کارهای مربوط به شغل‌شان هم با کیفیت بیشتری انجام می‌شد.
اواسط قرن ۱۷، بیش از ۳۰۰ قهوه‌خانه در لندن تأسیس شده بود. ساختمان مشهور لویدز لندن (Lioyds) نیز در محل یکی از همین قهوه‌خانه‌ها که ادوارد لوید (Edward Lioyds) نام داشت، ساخته شده است.
قهوه و آمریکا
اواسط قرن ۱۶ میلادی، قهوه توسط انگلیسی‌ها وارد نیوآمستردام شد که حالا نیویورک نام دارد. سال ۱۷۱۴، شهردار آمستردام، یک گیاه جوان قهوه را به لویی چهاردهم، پادشاه فرانسه، اهدا کرد. لویی نیز دستور داد تا این گیاه را در باغ گیاه‌شناسی سلطنتی بکارند. در سال ۱۷۲۳، گابریل دوکلو (Gabriel de Clieu)، یک افسر جوان نیروی دریایی فرانسه، به‌نوعی توانست تا دانه‌های این گیاه را به دست بیاورد. علیرغم سفر پر مخاطره او و دست و پنجه نرم‌کردن را چالش‌هایی مثل طوفان‌های وحشتناک اقیانوس، فردی که می‌خواست دانه‌های را نابود کند و حمله دزدان دریایی، بالاخره موفق شد تا دانه‌ها را به سلامت به مارتنیک (Martinique) برساند.
بعد از کشت این گیاه، سروصدای زیادی به پا شد و طی ۵۰ سال بعد، چیزی در حدود ۱۸ میلیون درختچه قهوه دیگر نیز از دانه‌های آن بدست آمد که همگی در جزیره مارتنیک کاشته شدند. نکته جالب اینجاست که این درختچه‌ها جد تمام درختچه‌هایی به حساب می‌آیند که در سال‌های بعد در حوزه کارائیب، آمریکای مرکزی و آمریکای جنوبی کاشته شد.
برزیل نیز یکی از تأثیرگذارترین کشورها در تاریخچه قهوه است. مزارع قهوه مشهور برزیل وجود خود را مدیون فرانسیسکو دوملو پالتا (Francisco de Mello Palheta) هستند. او فرستاده پادشاه به گویان فرانسه بود تا گیاه قهوه را با خود بیاورد؛ اما فرانسوی‌ها درخواست وی را قبول نکردند و از دادن دانه‌های گیاه قهوه به او سر باز زدند. اما همسر یکی از حاکمان فرانسه که اسیر چهره زیبای پالتا شده بود، یک سبد پر از گل به او اعطا کرد تا با خود به برزیل ببرد. در این سبد پر از گل، مقدار زیادی دانه قهوه قرار داشت. این قهوه‌ها به‌اندازه‌ای بود که امروز شاهد یک صنعت چند میلیارد دلاری در برزیل باشیم.
در آمریکا، با وجود اینکه روزبه‌روز بر تعداد قهوه‌خانه‌ها افزوده می‌شد، اما همچنان چای به‌عنوان نوشیدنی موردعلاقه مردم آمریکا شناخته می‌شد. این روند تا سال ۱۷۷۳ ادامه داشت. در آن زمان مستعمره‌نشینان آمریکایی نسبت به وضع مالیات‌های سنگین بر چای توسط کینگ جورج سوم اعتراض کردند. این اعتراضات که اعتراضات «حزب چای بوستون» نام داشت، برای همیشه عادات نوشیدنی آمریکایی‌ها را عوض کرد. توماس جفرسون (Thomas Jefferson)، سومین رئیس‌جمهور ایالات متحده در مورد قهوه می‌گوید:
قهوه، نوشیدنی مورد علاقه جوامع متمدن در جهان.
با گذشت زمان، تجار و مستعمره‌نشینان دانه‌های قهوه را به دیگر نقاط قاره آمریکا بردند و در سرتاسر این قاره شاهد کشت این گیاه بودیم. در این میان برخی از مناطق نتیجه بسیار خوبی از کشت قهوه گرفتند و برخی دیگر موفق به کشت صحیح آن نشدند. در سال‌های پایانی قرن ۱۸، صادرات قهوه به یکی از بزرگترین و پرسود‌ترین تجارت‌ها در دنیا بدل شده بود. امروزه نیز بعد از نفت خام، قهوه پرطرفدارترین کالای صادراتی است که خود نشان از محبوبیت بالای این دانه قهوه‌ای دارد.
تاریخچه قهوه در ایران
از اینکه دقیقا چه زمانی قهوه وارد ایران شد اطلاعات دقیقی در دست نیست. اما قهوه‌خانه‌ها به شکلی که امروز می‌شناسیم، در زمان صفویه شکل گرفتند. احتمالا ورود قهوه نیز در همان زمان اتفاق افتاده است. تجار عرب و تجار ایرانی که به سرزمین‌های اعراب سفر می‌کردند، قهوه را با خود به ایران آوردند و رفته‌رفته شاهد افزایش محبوبیت این نوشیدنی در قهوه‌خانه‌ها بودیم. می‌توان گفت که تاریخچه قهوه در ایران به قهوه‌خانه‌ها گره خورده باشد.
از آنجایی که قهوه‌خانه‌ها در دوران صفوی رونق بسیاری پیدا کرده بودند و به محبوبیت بسیاری رسیده بودند، قهوه نیز به یکی از نوشیدنی‌های محبوب در میان ایرانیان دوران صفویه تبدیل شده بود. بااین‌حال، با نفوذ بیش از پیش چای وارداتی از سرزمین چین، محبوبیت قهوه نیز کاهش یافت و جایگاه خود را از دست داد.
با تبدیل‌شدن چای به نوشیدنی اصلی ایرانیان، قهوه نیز به یک نوشیدنی فراموش‌شده تبدیل شد. امروزه شاهد افزایش علاقه مردم به قهوه هستیم و کم‌کم به یکی از پرطرفداران‌ترین نوشیدنی‌های این روزها، به خصوص در میان جوانان و نوجوانان
